រៀបរៀងដោយ ថាច់ ប្រីជា គឿន
លោក សឺន ឌៀប (Son Diep) (១៨៥៥-១៩៣៤) ជាជនជាតិខ្មែរ កើតនៅដែនដីកម្ពុជាក្រោម ឬ ដែនកូស័ងស៊ីន ក្នុងសម័យអាណានិគមនិយមបារាំងសែស ។ លោកជាកវីនិពន្ធកំណាព្យអក្សរ សិស្ប៍, អ្នកបកប្រែ រឿងនិទាន បារាំង-ខ្មែរ សម្រាប់សិស្សដែលរៀននៅសាលាបារាំង-ខ្មែរ នាទីក្រុង ព្រៃនគរ និងជាអ្នករៀបរៀង វចនានុក្រមខ្មែរ-បារាំង និងបារាំង-ខ្មែរ បោះពុម្ពឆ្នាំ ១៨៧៨ នៅព្រៃនគរ ជាមួយនឹង លោក អៃម៉ូនីញ៉ែ (Étienne François Aymonier) (១៨៤៤-១៩២៩) ជាមន្ត្រីជាន់ ខ្ពស់របស់រដ្ឋការអាណានិគមបារាំង, អ្នកជំនាញខាងវប្បធម៌ខ្មែរ និងចាម្ប៍, អ្នកគ្រប់ គ្រង ទស្សនាវដ្ដី ភាសាបារាំង “Le Cambodge” និងជាចាងហ្វាងដំបូង នៃសាលាអាណានិគម (the École Coloniale) នៅទីក្រុងប៉ារិស ប្រទេសបារាំង ។ លោក សឺន ឌៀប ជាមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ម្នាក់របស់រដ្ឋ ការអាណានិគមនិយមបារាំង មានតំណែងជាចៅហ្វាយស្រុកឃ្លាំង (Tri Huyện/Tri Phủ) នៃដែន កូស័ងស៊ីន និង កាន់តំណែងជា ឧកញ៉ាក្រឡាហោម និង ឧកញ៉ា យោមរាជ ដែលជាមន្ត្រីចតុស្ដម្ភ សម្រាប់សម្រេចកិច្ចរាជការនៃប្រទេសកម្ពុជា ក្នុងរាជ្យ ព្រះបាទ នរោត្ដម (គ្រងរាជ្យ៖ ១៨៦០- ទិវង្គត៖ ១៩០៤) និង ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ (គ្រងរាជ្យ៖ ១៩០៤- ទិវង្គត៖ ១៩២៧) ដែលឋិតនៅក្រោម អាណាព្យាបាលបារាំង ។ ក្រៅពីនេះ លោក សឺន ឌៀប ក៏បានទទួល គោរមងារជា “សម្ដេចព្រះ ពោធិវិសាលរាជ” ពីព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ផងដែរ ។ លោក សឺន ឌៀប ត្រូវជាឪពុកក្មេករបស់ មន្ត្រីទី សម្រាក ឡាំ ឯម ជាស្ថាបនិក មិត្តសមាគមខ្មែរកម្ពុជាក្រោម នៅខេត្តឃ្លាំង ដែនដីកម្ពុជាក្រោម កាលពីឆ្នាំ ១៩៣៧ ។
លោក សឺន ឌៀប ជាកូន លោក សឺន ឡឹក (Son Lek) និងអ្នកស្រី ពេជ (Pech) ជាជនជាតិខ្មែរ នៅភូមិពេជ្រ (Nham Lang) ស្រុកជ្រោយញរ ខេត្តពលលាវ បច្ចុប្បន្ន ជាខេត្តឃ្លាំង នៃដែនដី កម្ពុជាក្រោម ។
លោក សឺន ឌៀប មានប្រពន្ធ ២ នាក់ គឺ ទី ១ អ្នកស្រី ឯម ជាអ្នកស្រុកឃ្លាំង និងទី ២ អ្នកស្រី ឡាំ ធី លី ហៅ សុមាលី (Lam Thi Ly/ Soumali) ។ លោកមានកូនប្រុសស្រីទាំងអស់ចំនួន ១៣ នាក់ គឺ៖
អ្នកស្រី ឯម ជាប្រពន្ធទី ១ មានកូនចំនួន ៧ នាក់ គឺ៖
- ១. អ្នក ស៊ីល ផាន់ ជួបនឹង នាង ទ្រឿង (យួន)
- ២. នាង សូពរ៍ ជួបនឹង ដុក ភូ ឡាំ ឯម
- ៣. នាង យីធរ (ស្លាប់) មិនមានប្ដី
- ៤. អ្នក សុរីធាន់ ជួបនឹង នាង ម៉ារីកាសូ
- ៥. អ្នក សុរីម៉ុត្តិយ៉ា ជួបនឹង នាង ង៉ាំ – នាង ប៉េជ
- ៦. នាង ស៊ីបូរផាត ជួបនឹង អ្នក ងួន ពីរ
- ៧. អ្នក កេត សរី (ស្លាប់) មិនមានប្រពន្ធ
អ្នកស្រី សុមាលី ជាប្រពន្ធទី ២ មានកូនចំនួន ៦ នាក់ គឺ៖
- ១. នាង សុម៉ាឡៃ ជួបនឹង អ្នក យន់ – អ្នក ពេទ្យ យ៉ាន់
- ២. នាង សុរីបូផា (ស្លាប់)
- ៣. នាង សុរីបូផែ (ស្លាប់) មិនមានប្ដី
- ៤. នាង សុមាឡា (នាង ធិយ) មិនមានប្ដី
- ៥. នាង សុន្នរី ជួបនឹង ព្រះអង្គក្រុមហ្លួង មុនីពង្ស
- ៦. អ្នក ពេជ្ជរ៉ា ជួបនឹង នាង ប៉េជ
ការសិក្សា៖
លោក សឺន ឌៀប បានសិក្សាភាសាជាតិខ្មែរ ពេលដែលលោកនៅបួសជាសាមណេរ នៅក្នុងវត្តពេជ្រ ដែលជាវត្តកំណើតរបស់លោក នៅក្នុងស្រុកជ្រោយញរ ខេត្តពលលាវ ក្រោយមក ជាខេត្តឃ្លាំង ។ លោកបានរៀនអក្សរបារាំងពីអ្នកផ្សាយសាសនា កាតូលិក (Catholic) មុនពេលលោកចូលទៅរៀន នៅមហាវិទ្យាល័យ Collège d’Adran នាទីក្រុង ព្រៃនគរ ។
ជាគ្រូបង្រៀន អ្នកបកប្រែ និងជាអ្នករៀបរៀង វចនានុក្រមបារាំង-ខ្មែរ៖
នៅឆ្នាំ ១៨៧៣ ពេលដែល លោក សឺន ឌៀប នៅជាយុវវ័យ ទឹកដីខ្មែរមួយភាគធំ ដែលសព្វថ្ងៃ ត្រូវបានគេហៅថា “កម្ពុជាក្រោម” និងជនជាតិខ្មែរដែលរស់នៅលើទឹកដីនោះ ត្រូវពុះចេញពីប្រទេស កម្ពុជា ដោយសារព្រំដែននយោបាយថ្មីដែលបានគូសដោយបារាំង បង្កើតទៅជារដ្ឋថ្មីមួយទៀត ឈ្មោះថា “កូស័ងស៊ីន” ឬ កូស័ង ឆៃណា (Cochinchina ) ។ ឆ្នាំនោះ លោក សឺន ឌៀប បានធ្វើ ជាគ្រូបង្រៀន “អក្សរសាស្ត្រ និង ភាសាខ្មែរ” នៅមហាវិទ្យាល័យគ្រប់គ្រង នាទីក្រុងព្រៃនគរ (College for Administrators at Saigon) ទីដែលលោកបានជួប លោក អៃម៉ូនីញ៉ែ (Étienne François Aymonier) (1844-1929) ជាបុរាណវិទូជនជាតិបារាំងដ៏មានទេព្យកោសល្យម្នាក់ និង ជាអ្នកគ្រប់គ្រងទស្សនាវដ្ដីឈ្មោះ “Le Cambodge” ដែលបានបោះពុម្ពចំនួន ៣ ច្បាប់ ពីឆ្នាំ ១៩០០ ដល់ ១៩០៤ ។
ឆ្នាំ ១៨៧៧ សាលាបានបិទទ្វារ លោក សឺន ឌៀប ត្រូវបានគេតែងតាំងជាអ្នកបកប្រែផ្ទាល់មាត់ពីរ លើក ក្នុងបេសកកម្មមួយនៅលើទឹកដីអង្គរ និងលោកបានត្រឡប់មកព្រៃនគរវិញ រាល់ពេលចប់ បេសកកម្ម ម្ដងៗ ។
នៅទីក្រុងព្រៃនគរ លោកបានសហការជាមួយនឹង លោក អៃម៉ូនីញ៉ែ (លោក Étienne François Aymonier) រៀបរៀងវចនានុក្រម ខ្មែរ-បារាំង និង បារាំង-ខ្មែរ (Dictionaire Khmer-Francais ) និង បានបោះពុម្ពជាលើកដំបូង នៅទីក្រុងព្រៃនគរ នាឆ្នាំ ១៨៧៨ ។ វចនានុក្រម ខ្មែរ-បារាំង របស់លោក ដែលបានបោះពុម្ពនាសម័យនោះ ដែលគេធ្លាប់ប្រើរួចហើយ ត្រូវបានគេរក្សាទុករហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ ហើយគេហទំព័រមួយឈ្មោះ Abebooks.com កំពុងតែដាក់លក់នៅលើអិនធើណិតតម្លៃជាង ១.៥០០ ដុល្លារ សហរដ្ឋអាមេរិក ។ ក្រៅពីនេះ លោកបានបកប្រែ រឿងនិទាន ទៅជាភាសាខ្មែរទុកជា ឯកសារសិក្សាសម្រាប់សិស្សបារាំងខ្មែរ ។
ឆ្នាំ ១៨៨១ លោក សឺន ឌៀប បានរដ្ឋបាលបារាំងតែងតាំងជាអ្នកបកប្រែភាសាបារាំង ឲ្យអាណា ព្យាបាល នៅទីក្រុងភ្នំពេញ ។ ឆ្នាំ ១៨៨៤ គាត់បានធ្វើជាអ្នកបកប្រែឱ្យទេសាភិបាលដែន កូស័ង ស៊ីន លោក ឆាល ថមសុន (Charles Thompson) ក្នុងពេលដែលគាត់ទូលដល់ព្រះបាទ នរោត្តម ឲ្យចុះសន្ធិសញ្ញានានា ដែលនាំធ្វើឱ្យមានការតស៊ូប្រដាប់អាវុធធំបំផុត និងយូរបំផុត នៅក្នុងប្រវត្តិ អាណាព្យាបាលបារាំងនៅប្រទេសកម្ពុជា ។ បន្ទាប់ពីកិច្ចប្រជុំនេះ លោក ឆាល ថមសុន បានប្រកាសនៅចំពោះមុខ លោក អូក ហ្គឺសតិ៍ ប៉ាវី (Auguste Pavie) (1847 – 1925) ជាអ្នករុករក និង ស្រាវជ្រាវជនជាតិបារាំងសម្រាប់ប្រទេសលាវ អរគុណចំពោះគុណបំណាច់របស់ លោក សឺន ឌៀប ថា៖ “ឌៀប! រដ្ឋបាលបារាំងនឹងមិនភ្លេចនូវអ្វីដែលអ្នកបានធ្វើនៅថ្ងៃនេះទេ ហើយយើងនឹងផ្តល់រង្វាន់ ដល់អ្នក” ។
ការស្ថាបនាប្រទេសកម្ពុជា នៅក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំង៖
ឆ្នាំ ១៨៨៤ លោក សឺន ឌៀប បានរៀបការជាមួយនឹងនាង ឡាំ ធី លី ហៅ សុមាលី (Lam Thi Ly (Soumali) ។ រដ្ឋបាលបារាំងបានបញ្ជាឲ្យលោកធ្វើបេសកកម្មមួយនៅប្រទេសកម្ពុជា ដើម្បីស្វែង សាកសពវិស្វករជនជាតិបារាំងម្នាក់ឈ្មោះ ព្រួល (Bruel) និងចាប់ខ្លួនឃាតកដែលបាន សម្លាប់ ជន ជាតិបារាំងរូបនេះ ។
នៅចន្លោះឆ្នាំ ១៨៨៥ និង ១៨៨៦ ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីវត្ថា ដែលជា ព្រះអនុជ របស់ ព្រះបាទ សម្ដេច ព្រះនរោត្តម បានដឹកនាំបដិវត្តន៍មួយប្រឆាំងអាណានិគមបារាំង ។ ឆ្នាំ ១៨៦៧ ពេលដែលមានការបះបោរទូទាំងប្រទេសកម្ពុជា ប្រឆាំងនឹងរដ្ឋការបារាំងសែស ព្រះបាទ នរោត្តម សូមឲ្យ ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ ជាព្រះអនុជ ដែលបាននិរទេសព្រះអង្គឯងទៅគង់នៅ ទីក្រុង ព្រៃនគរ ដែនកូស័ងស៊ីន (កម្ពុជាក្រោម) តាំងពីឆ្នាំ ១៨៦៤ មកនោះ ឲ្យយាងត្រឡប់មកកម្ពុជាវិញ ដើម្បីបង្ក្រាបការបះបោរ ។ ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ ក៏បានយាងចេញពីដែនកូស័ងស៊ីន មកកាន់រាជធានីឧត្ដុង្គ ហើយព្រះអង្គជួយបង្ក្រាបការការបះបោរនោះ ។ នៅក្នុងព្រឹត្តិការណ៍នោះ លោក សឺន ឌៀប បានរួមដំណើរជាមួយនឹង ព្រះអង្គម្ចាស់ ឧបរាជ ស៊ីសុវត្ថិ ថា ក្នុងបេសកកម្មធ្វើឲ្យ “ស្ងប់” នៅតំបន់ខេត្តព្រៃវែង និង ខេត្តតាកែវ ដើម្បីធានានូវការចុះចាញ់របស់ក្រុមបះបោរប្រឆាំងនឹងបារាំង នៅខេត្តព្រៃវែង ក្នុងឆ្នាំ ១៨៨៥ និង ស្ដារឲ្យមានសន្តិភាពឡើងវិញ នៅតំបន់ខាងកើត និងភាគអាគ្នេយ៍នៃប្រទេសកម្ពុជា ។
ឆ្នាំ ១៨៨៧ លោក សឺន ឌៀប បានចូលរួមដំណើរជាមួយនឹង ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ ក្នុងបេសក កម្មឆ្ពោះទៅទិសខាងជើងក្នុងនាមជាអ្នកនាំសារ ព្រះរាជវង្ស ទូលព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីវត្ថា ឲ្យយាង ត្រឡប់មកភ្នំពេញវិញ តែព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីវុត្ថា បានបដិសេធ ។
ដើម្បីទទួលស្គាល់នូវគុណសម្បត្តិក្នុងការបម្រើរបស់ លោក សឺន ឌៀប ចំពោះរាជវង្ស និង រដ្ឋការ បារាំង លោកបានទទួលមេដាយមាស និងឋានន្តរសក្ដិខ្ពស់បំផុតជា ឧកញ៉ា ពីព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ និងមេដាយ មាសទី ២ ពីរដ្ឋការអាណានិគមបារាំង ។
ឆ្នាំ ១៨៨៧ លោក សឺន ឌៀប បានទទួលការអនុញ្ញាតពីរដ្ឋបាលបារាំង ឱ្យត្រឡប់ទៅស្រុកកំណើត របស់គាត់នៅខេត្តឃ្លាំង វិញ ។ នៅទីនេះ លោកត្រូវបានតែងតាំងតំណែងជា ចៅហ្វាយស្រុក (ពាក្យយួនហៅថា ទ្រី ហ្វៀន ឬ ទ្រី ពូវ (Tri Huyện / Tri Phủ) មន្ត្រីហ៊ូពាន់ថ្នាក់ទី ១ នៅស្រុក ទ្រាំង នៅដែនកូស័ងស៊ីន ។
ឆ្នាំ ១៩០០ ពេលដែលលោក សឺន ឌៀប កំពុងកាន់តំណែងជាចៅហ្វាយស្រុកនោះ រដ្ឋបាលបារាំង បានបញ្ជូនលោកឲ្យទៅធ្វើទស្សនកិច្ចចូលរួមជាកិត្តិយសក្នុង “ពិធីតាំងតុអន្តរជាតិប៉ារិស” (the Exposition Universelle de Paris) នាទីក្រុងប៉ារិស ។ នៅក្នុងពិធីនេះ លោកបានដាក់តាំង នូវស្នាដៃអក្សរសិល្ប៍ជាកម្រងកំណាព្យមួយដែលបាននិពន្ធដោយខ្លួនលោកផ្ទាល់ មានចំណងជើង ថា ល្បើកពីស្រុកព្រៃនគរ ទៅក្រុងបារាំងសែស នៅទីតាំងតុ (អក្សរដើម៖ សឺន ឌៀប – ល្បើកពី ស្រុកព្រៃន៍គរ ទៅគ្រុងបារាំង្សែស នៅទីត្ងាំតុះ) ។ ចប់ពិធីនេះ លោក បានត្រឡប់មកស្រុកកំណើត បន្តកាន់មុខតំណែងជាចៅហ្វាយស្រុកដដែល ។ ព្រះអង្គម្ចាស់ យុគន្ធរ និង ព្រះអង្គម្ចាស់ ភាណុវង្ស ក៏បានយាងទៅចូលរួមពិធីនេះ ក្រោមការចាត់តាំងរបស់ ព្រះបាទ សម្ដេច ព្រះនរោត្ដម ព្រះមហា ក្សត្រខ្មែរ ផងដែរ ។ យោងតាម សៀវភៅ មហាបុរសខ្មែរ បានពណ៌នាអំពីដំណើររបស់ប្រតិភូ ខ្មែរចេញទៅប្រទេសបារាំង ដើម្បីចូលរួមពិធីតាំងតុយ៉ាងនេះថា៖ “ថ្ងៃច័ន្ទ ៦ កើត ខែអាសាឍ ឆ្នាំជូត ទោស័ក គ. ស. ១៩០០ ម៉ោង ៧ ព្រឹក ព្រះអង្គម្ចាស់ មន្ត្រីខ្ញុំរាជការខ្លះ ថ្វាយបង្គំលា ព្រះបាទ សម្ដេច ព្រះនរោត្ដម ជាព្រះវររាជបិតា ចុះកប៉ាល់ យាងទៅក្រុងប៉ារិស ។ លុះដល់គំនាប់ លោក រេពុយព្លឹកបារាំងសែសជួយការបុណ្យ ដោយផ្លូវព្រះរាជមេត្រី ហើយព្រះអង្គម្ចាស់ និងអ្នកអង្គម្ចាស់ គំនាប់លា លោករេពុយព្លឹកមកវិញ តែព្រះអង្គម្ចាស់ យុគន្ធរ មិនបានយាងមកស្រុកទេ ទ្រង់គង់នៅ ស្រុកសិង្ហបុរី” ។
ឆ្នាំ ១៨៨៤ ពួកបារាំងសែស បានកាន់កាប់គ្រប់ដែនទាំងអស់នៅប្រទេសយួន ប្រទេសលាវ និងប្រទេសកម្ពុជា ហើយពួកបារាំងសែស ក៏បានឈ្នះសង្គ្រាមលើស្យាមប្រទេស ក្នុងឆ្នាំ ១៨៩៣ ជាសម័យកាល ដែលប្រទេសកម្ពុជាមានសភាពប្រៀបដូចដែនអាណានិគមរបស់បារាំង ហើយគេបានផ្លាស់ទីតាំងរាជធានីខ្មែរពីឧត្ដុង្គមកភ្នំពេញ ។ ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ ក៏បានយាងតាមពួកអ្នកវាំង មកភ្នំពេញ ហើយព្រះអង្គទ្រង់គាំទ្រទាំងស្រុង នូវរបបអាណានិគមនិយមរបស់ពួកបារាំងសែស ។ ដូច្នេះហើយ បានជាព្រះបាទ សម្តេច ព្រះនរោត្តម ត្រូវបង្ខំព្រះរាជហឫទ័យឲ្យតាំង សម្តេច ស៊ីសុវត្ថិ ជាអនាគតស្តេចស្នងរាជ្យជំនួស ព្រះអង្គម្ចាស់ យុគន្ធរ ត្រូវជាបុត្រារបស់ព្រះអង្គ ផង និងត្រូវជារាជ ទាយាទ ផង ដោយសារ ព្រះអង្គម្ចាស យុគន្ធរ មានសកម្មភាពប្រឆាំងបារាំង ហើយរស់នៅ និរទេសព្រះអង្គឯង នៅប៊ែលស្សិច, សិង្ហបុរី ឆ្នាំ ១៩០០ និងបាងកក ឆ្នាំ ១៩១៣ ។
ថ្ងៃទី ២៤ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩០៤ ព្រះបាទ សម្តេច ព្រះនរោត្តម ជាក្សត្រខ្មែរដែលបានសោយរាជ្យ រយៈពេល ៤៣ ឆ្នាំ និង ១៨៨ ថ្ងៃ ពីឆ្នាំ ១៨៦០ ដល់ ១៩០៤ និងត្រូវជាព្រះរាជបុត្រច្បងរបស់ ព្រះបាទ អង្គដួង បានសោយទិវង្គតនៅទីក្រុងបឹងកក់ នៃប្រទេសថៃ ក្នុងជន្មាយុ ៧០ វស្សា ហើយ ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ ជាព្រះអនុជ បានឡើងស្នងរាជ្យ នៅថ្ងៃទី ២៧ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩០៤ ។
ពេលដែល ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ បានឡើងសោយរាជ្យថ្មីៗ នៅឆ្នាំ ១៩០៦ លោក សឺន ឌៀប បានធ្វើដំណើរទៅប្រទេសបារាំងម្ដងទៀត ។ លើកនេះ លោកបានធ្វើដំណើរអមព្រះរាជដំណើរ ព្រះ បាទ ស៊ីសុវត្ថិ ក្នុងព្រះរាជទស្សនកិច្ចរបស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ទៅប្រទេសបារាំងជាលើកដំបូង ។ ប្រតិភូនៃប្រទេសកម្ពុជាបានធ្វើដំណើរដោយកប៉ាលជាមួយនឹងក្រុមរបាំរាជវាំង និងពួកមន្ត្រី ១០ រូប មកពីខេត្តនានា ទៅចូលរួមពិធីតាំងតុអាណានិគម ឆ្នាំ ១៩០៦ នៅ ទីក្រុងកំពង់ផែ ម៉ាសី (Marseille) ។
ដើម្បីផ្ដល់ជារង្វាន់ចំពោះការលះបង់របស់ លោក សឺន ឌៀប អាណាព្យាបាលបារាំង បានឧបត្ថម្ភ ដល់កូនប្រុសរបស់គាត់ឈ្មោះ កេតសរី (Ketsari) ឲ្យទៅសិក្សានៅសាលា École Coloniale នៅទី ក្រុងប៉ារិស ។ កេតសរី ជាសិស្សម្នាក់ក្នុងចំណោមសិស្សខ្មែរទាំង ៦ នាក់ ដែល លោក អូក ហ្គឺសតិ៍ ប៉ាវី (Auguste Pavie) ដាក់ចូលក្នុងបញ្ជីអ្នកទទួលបានអាហារូបករណ៍ផ្ទាល់ខ្លួនរបស់លោក ។ នៅក្នុងសម័យនោះ រដ្ឋការបារាំងមិនសូវយកចិត្តទុកដាក់ផ្ដល់អាហារូបករណ៍ដល់សិស្សស្រីៗទេ ។ លោក សឺន ឌៀប ក៏បានចំណាយធនធានផ្ទាល់ខ្លួន បញ្ជូនកូនស្រីច្បងរបស់គាត់ម្នាក់ឈ្មោះ សុម៉ាឡៃ (Soumalay) ឲ្យទៅរៀននៅ សាលាបឋមសិក្សាសម្រាប់កុមារី នៅទីក្រុងព្រៃនគរ (l’École Primaire Superièure Des Jeunes Filles à Saigon) ។ នៅឆ្នាំ ១៩១៩ ពេលកូនស្រីពៅ របស់លោកមានអាយុ ១២ ឆ្នាំ នាងបានចុះឈ្មោះរៀន នៅ សាលាព្រះនាងម្ចាស់សុថារ័ត្ន (the École de la Princesse Sutharot) ជាសាលាតែមួយគត់ នៅទីក្រុងភ្នំពេញ សម្រាប់ស្ត្រីខ្មែរ ទីដែលនាងបានរៀនចេះទាំងភាសាខ្មែរ និងបារាំង ។ ពេលនោះ លោក សឺន ឌៀប បានស្វះស្វែងរក ជំនួយ ដើម្បីបញ្ជូនកូនស្រីពៅរបស់គាត់ ទៅបន្តការសិក្សាជាមួយនឹងកូនស្រីច្បងរបស់គាត់ នៅ ទីក្រុងព្រៃនគរ វិញ តែត្រូវបដិសេធ ដោយសារជំនួយ មិនគ្រប់សម្រាប់គ្រួសារក្រីក្រ ។
ជាមន្ត្រីចតុស្តម្ភនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា៖
នៅក្នុងរាជ្យ ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ (១៩០៤-១៩២៧) លោក សឺន ឌៀប បានទទួលការតែងតាំងជា មហាមន្ត្រីចតុស្តម្ភ នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ជាលំដាប់ ។ មន្ត្រីចតុស្តម្ភ ជាសេនាបតីទាំងបួនជាគម្រប់ ៥ រាប់ទាំងសេនាបតីមួយទៀតជាអធិបតីជាអ្នកសម្រេចកិច្ចរាជការផែនដីក្នុងកម្ពុជរដ្ឋ ពីក្នុងសម័យបុរាណ ។
ក្នុងឆ្នាំ ១៩០៨ លោក សឺន ឌៀប ត្រូវបានតែងតាំងជា ឧកញ៉ា ក្រឡាហោម (រដ្ឋមន្ត្រីនៃកងទ័ព ជើងទឹក) កសិកម្ម ពាណិជ្ជកម្ម និងឧស្សាហកម្ម ។ ប្រាក់ខែរបស់គាត់ដំបូង ស្មើនឹងប្រាក់ចំណូល ដែលគាត់បានធ្វើការរយៈពេល ២០ ឆ្នាំមុន ។ ភ្ញៀវបរទេសជនជាតិបារាំងម្នាក់ ដែលបានមក ទស្សនកិច្ចនៅព្រះបរមរាជវាំង នៅរាជធានីភ្នំពេញ នាដើមឆ្នាំ ១៩១០ បានពណ៌នា លោក សឺន ឌៀប ថាជា “ជនជាតិខ្មែរម្នាក់ដ៏ល្បីល្បាញ” ដែលស្ទាត់ជំនាញទាំងភាសាខ្មែរ និងបារាំង ។ គាត់ អាចរៀបរាប់ប្រាប់ភ្ញៀវបរទេសបានយ៉ាងលម្អិតអំពីពិធីបុណ្យព្រះពុទ្ធសាសនា នៅក្នុងប្រទេស កម្ពុជា ។
ឆ្នាំ ១៩២២ លោក សឺន ឌៀប ត្រូវបានតែងតាំងជា ឧកញ៉ា យមរាជ (រដ្ឋមន្ត្រីទទួលផែនយុត្តិធម៌) ជំនួស ឧកញ៉ា ជួន (Chhun) ដែលចូលនិវត្តន៍ ហើយ ក្រុមហ្លួង ស៊ីសុវត្ថិ សុផានុវង្ស (Sisowath Suphanouvong) ចូលកាន់តំណែងជា ទីក្រឡាហោម ជំនួស លោក សឺន ឌៀប វិញ ។
នៅថ្ងៃទី ៩ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៩២៧ ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ ទ្រង់សោយទិវង្គត នៅទីក្រុងភ្នំពេញ ក្នុង ជន្មាយុ ៨៦ វស្សា សោយរាជ្យបាន ២៣ ឆ្នាំ ១០៤ ថ្ងៃ ហើយ ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស ជា បុត្ររបស់ ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ បានឡើងសោយរាជ្យបន្ត ។ ការប្រឈួន និងការសោយទិវង្គត របស់ ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ និង វ័យកាន់តែចាស់ជរារបស់គាត់ លោក សឺន ឌៀប ក៏បានចូលនិវត្តន៍ នៅឆ្នាំ ១៩២៧ តែម្ដង ។
មរណភាព និងគោរមងារជា “សម្ដេចពោធិវិសាលរាជ” ៖
នៅថ្ងៃទី ១២ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩៣៤ លោក សឺន ឌៀប បានទទួលមរណភាពក្នុងជន្មាយុ ៧៩ ឆ្នាំ នៅគេហដ្ឋានរបស់លោក ។
យោងតាមសៀវភៅ កម្ពុជា, ការស្ថាបនាជាតិ ពីឆ្នាំ ១៨៦០ ដល់ ១៩៤៥ របស់ លោក Penny Edwards (Cambodge, The Cultivation of a Nation , 1860-1945 _ Penny Edwards) ថា អ្នកស្រី សុមាលី បានធ្វើបុណ្យខួប ១ ឆ្នាំ ជូនស្វាមីរបស់ខ្លួន លោក សឺន ឌៀប នៅ វិទ្យាស្ថាន ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ នាទីក្រុងភ្នំពេញ ។ សមាជិកចំនួន ២៣ អង្គ និង រូប នៃក្រុមជំនុំព្រះត្រៃបិតក បានចូលរួមពិធីបុណ្យនេះ ដោយរំឭកឡើងវិញនូវគុណសម្បត្តិរបស់ លោក សឺន ឌៀប ថាជា “អ្នកមានចំណេះដឹងខ្ពស់” (Supreme Knowledge) ។ ពិធីបុណ្យខួបមានតាំងឆាយាលក្ខណ៍ អមដោយគ្រឿងឥស្សរិយយស និងមេដាយមាស ជាច្រើន ដែល លោក សឺន ឌៀប បានទទួលពី រដ្ឋការអាណានិគមបារាំងសែស ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទ នរោត្តម និង ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ ព្រម ទាំងព្រះមហាក្សត្រលាវ ផងដែរ ។ ក្រៅពីនេះ លោកក៏បានទទួលគោរមងារជា “សម្ដេចព្រះពោធិ វិសាលរាជ” (Samdec Préa Potvisal Réach) ពីព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ជាគោរមងារខ្ពស់បំផុត សម្រាប់ ផ្ដល់ដល់អ្នកប្រាជ្ញពុទ្ធសាសនា និងផ្ដល់កិត្តិយសដល់រូបលោកដែលបានបម្រើជាតិរយៈ ពេល ៥៤ ឆ្នាំ គឺ ចាប់ពីឆ្នាំ ១៨៧៣ ដល់ ឆ្នាំ ១៩២៧ ។
លោក Penny Edwards បានកត់សម្គាល់នៅក្នុងសៀវភៅ កម្ពុជា, ការស្ថាបនាជាតិ ពីឆ្នាំ ១៨៦០ ដល់ ១៩៤៥ របស់លោកអំពីគុណសម្បត្តិរបស់ លោក សឺន ឌៀប ថា៖ “ក្នុងឋានៈជាអ្នកសិក្សា និងអ្នកគ្រប់គ្រង តាមរយៈការសិក្សាជ្រៅជ្រះខាងភាសាបារាំង និងការភ្ញាក់រឭកដោយខ្លួនឯង ក្នុងការផ្សព្វផ្សាយវប្បធម៌ខ្មែរ លោក សឺន ឌៀប បានជួយជម្រុញឲ្យប្រទេសបានឈានទាន់សម័យ ទំនើប និងដើរតួយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការធ្វើឲ្យពិភពលោកឆាប់បានស្គាល់ពីប្រទេសកម្ពុជា” ។
ស្នាដៃ៖
ខាងក្រោមជាកម្រងកំណាព្យអក្សរសិល្ប៍ “ល្បើកពីស្រុកព្រៃនគរទៅក្រុងបារាំងសែសនៅទីតាំងតុ” ដែល លោក សឺន ឌៀប បាននិពន្ធ ពេលលោកទៅកាន់ប្រទេសបារាំង ចូលរួម ពិធីតាំងតុអន្តរជាតិ ក្រុងប៉ារិស ឆ្នាំ ១៩០០ ។ ខ្ញុំសូមរក្សាអក្ខរាវិរុទ្ធតាមច្បាប់ដើម ។
ល្បើកពីស្រុកព្រៃន៍គរ ទៅគ្រុងបារាំង្សែសនៅទីត្ងាំតុះ
Voyage en France pendent l’ expostion universette de 1900 a Paris
(Sous-Litre an Francais). Paris, Plon-Nourrit. 1902.p-35-37)
[twocol_one]១-យើងថ្លែងចែងច្ចាជាសង្ខេប
យ៉ាងបែបជុំម្នាងគ្រុបបូរី
ក្បូរក្បាច់រេច្នារការពីសី
ឥតប្បីនឹងត្រាប់រាប់ពុំបាន ។
២-បារីស៍ អេលីសេ ឡីសំរេច់
ប្រសើដ្ឋលើ្សលេចក្នុងដែនដាន
ឪដំមសាកសំមគ្រុបភីមាន
ជាស្ឋានសំរាបច្បាបរាជ្ការ ។
៣-ផ្លូវធ្លាមាគាទូលាយស្អាត
ប្រកិតសុតសាតថ្មសីល៉ា
ផ្លូវខ្លះប្រកិតដើមព្រឹក្សា
សិងអារបួនជ្រុងរៀបបន្ឈរ ។
៤-ផ្លូវធ្លាមាគាក្នុងក្រៃក្រុង
ភីមានបញ្ចងក្នុងន៍គរ
រទែះសែះសល់សែនណែនកុះករ
បើកបរទៅមកជាប្រក្រដ្យី ។
៥-រទែះយន់លឿនឯងពុំបាចភ្លើង
យុលថ្កើងរុងរឿងក្នុងបូរី
មនុសផោងត្រសងទ្ងាំប្រុសស្រី
ឃ្មាតខ្មីដើដោ្យដងមាគា ។
៦-គុនភក្ត្រអ្សស្រីស៍កុំផ្លង
ត្រចងត្រចះជ្រាះអង្គា
រូបឆោមលោមពារសំមសោភា
វុងភក្ត្រជ្រាះថ្លាស្រសប៉ប្រៃ ។[/twocol_one]
[twocol_one_last]៧-មុក្ខឈ្មងដងខ្លួនដូចកិណរីយ
ច្ចោលភ្នែកមេត្រីកើតភស្សូម៉ៃ
ដើឆ្ងា្យខ្វលខ្វាយគីតអាឡៃយ
ស្រមៃរឮកនឹកមិនភ្លេច ។
៨-កាសីណូដឺបារីស៍ ឡឺម្ហោស្រព់
សន្ធិយារវសលាយុព ពុំមានដេច់
រាំច្រៀងដោ្យល្បែងតែងដោ្យល្បេច់
សួរព្រាត់ស្ទាតគេជត្រេជ់រេរា ។
៩-ដាំមដូងតោងរកសំយ៉ុងក
ពានពាក់ឈានឈរទ្ររទាំងស្រា
នឹងជើងរីសឡើងដូចកង្ហា
មានច្រើនប្រកាត្រាពុំបាន ។
១០-ក្នុងទីកាសីណូ មានទាំងគ្រុប
មើលពុំមានស្កប់ស្កល់ក្នុងប្រាន
មានស្រីពីសីភ័ក្ត្រកល្យិាន
ហើ្យមានស្រាតែ កាផែផោង ។
១១-ស្រីស៍ល្អដូចកិណ៉រី
មុក្ខមាត់ប្រីមប្រី ថ្ពាល់បំព្រង
ដោះក្បំមសំមទ្រង អង្គឥតម៉ង
ត្រេចដើត្រសងសព់សន្ធិយា ។
១២-បើមានចិតគិតស្នីតប្រដិពាត់
ហាមាត់មធុរោះ ស្មោះចិន្តា
អញ្ជើញផឹកតែ កាផែ ស្រា
ស្រេចន្មាំលីលាគ្រិះហ៉ាស្ឋាន ។
១៣-ស្មាកចិតស្នាលស្នីតរួមម្នោរំម្យ៍
សុក្ខុំមជាសុខ់ នីទុក្ខខ្សាន
កាសីណូរ ដឺបារីស៍ ទីកុំសាន
កើតទុក្ខបុន្មានរលាយបង ។[/twocol_one_last]
………………………………………..
ឯកសារយោង៖
១. ឡាំ ឯម. (ព. ស. ២៥០២- គ. ស. ១៩៥៩). ក្បួនសាខាវង្សត្រកូល. ឃ្លាំង, កម្ពុជាក្រោម
២. Penny Edwards. (2007). Cambodge: The Cultivation of a Nation, 1860-1945. Honolulu, USA. University of Hawai’i Press.
៣. Wikipidia. ប្រវត្តិ លោក Étienne François Aymonier
៤. Wikipidia. ប្រវត្តិ លោក Auguste Pavie
៥. Wikipidia. បញ្ជីព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជា
៦. AYMONIER, Etienne និង Son Diep. (1878). Dictionnaire khmer-français. Sai Gon, Cochin China.
៧. គណនេយ្យ Facebook កំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ
